Będąc wciąż na naszej ścieżce wędrówki po historii biżuterii na przełomie wieków, trafiamy do epoki neoklasycyzmu. Nowe spojrzenie na sztukę, literaturę, architekturę czy biżuterię spowodowane jest fascynującymi archeologicznymi odkryciami w Pompei1 i Herkulanum2, które to miały miejsce pod koniec XVIII wieku, a także jest wynikiem poszukiwań nowego stylu, który mógłby podkreślić nowe morale, postawy życiowe i oczekiwania.
Neoklasycyzm obejmuje lata 1760 – 1830. Oczywiście daty te są ogólne a w poszczególnych krajach epoka neoklasycyzmu mogła być krótsza lub wybiegać poza te ramy czasowe3.
Rzut oka na tło historyczne
Warto na chwilę zwrócić się ku wydarzeniom historycznym tamtego okresu aby dobrze zrozumieć co działo się w sercach i głowach ludności ówczesnej Europy.
Europejczycy byli zmęczeni bardzo dużymi podziałami pomiędzy możnymi a resztą społeczeństwa. Wystawne życie na dworach i bieda ludności prowadziły do coraz silniejszego wzburzenia ludu. Dość nadmienić, że za finalne wydarzenie okresu Oświecenia uważa się rewolucję francuską z 1789 roku, która doprowadziła do zdobycia Bastylii, obalenia monarchii Burbonów i wyniesienia Napoleona Bonaparte na stanowisko pierwszego konsula.
Ludzie oświecenia chcieli poznawać świat, pozbyć się zabobonów i wyzwolić się z więzów. Bardzo ważnymi elementami nauki i filozofii oświecenia były naturalizm, racjonalizm, optymizm i reformizm. Postawili człowieka jako główną wartość i ośrodek działań. Dzięki dążeniom do zrozumienia zarówno człowieka jak i otaczającego go świata znacząco przyśpieszyli rozwój nauki, dokonano wielu odkryć, powstawały nowe wynalazki, wyodrębniano nowe dziedziny naukowe4.
Myślę więc jestem
René Descartes (Kartezjusz)
Myśliciele oświecenia pragnęli sekularyzmu państwa, sformułowania praw człowieka i ogólnego podniesienia dobrobytu ludności. Doprowadziło to do wielu reformacji i stworzyło wiele europejskich państw na nowo. Powstawały monarchie oświecone5 – władca nie był już uważany za wybranka bogów lecz za sługę ludu, sprawującego władzę w ich imieniu. Inną odmianą władzy, która narodziła się na podwalinach oświecenia był józefinizm6, który opierał się na podporządkowaniu kościoła państwu. Oba te systemy miały oczywiście swoje mroczne strony jak rozrost biurokracji czy zwiększona sieć donosicielstwa.
Wpływ nowej filozofii na styl
Świat mody nie pozostał obojętny na te wielkie zmiany, które zachodziły w sercach i umysłach ludzi na skutek wcześniej opisanych wydarzeń. Chciano odróżnić się od wcześniejszych epok. Chciano znaleźć uzewnętrznienie dla nowych postaw moralnych. Dlatego bardzo chętnie zwrócono się ku klasycznemu stylowi starożytnych cywilizacji w momencie gdy dokonano odkryć w Pompei i Herkulanum.
Pierwsza zmiana dokonała się w ubiorze. Suknie kobiet stawały się coraz lżejsze, talia wędrowała coraz wyżej. Z czasem suknie zaczęły przypominać starożytne togi. Co więcej w celu jeszcze silniejszego budowania skojarzenia z togami, suknie były szyte z białych lub jasnych materiałów. Do takich strojów nie pasowała biżuteria Baroku. Była zbyt ciężka i ozdobna. Miała zbyt fantazyjne kształty.
Początkowo noszono niewiele biżuterii chcąc w ten symboliczny sposób odciąć się od poprzedniej epoki. Z czasem biżuteria wróciła do łask ale wróciła już w nowej formie. Nie była kreowana dla możnych lecz dla i przez ludzi – ogół społeczeństwa. W czasach oświecenia zaczęto ignorować zakazy i regulacje dotyczące tego kto może nosić biżuterię i z jakich materiałów może być ona wykonana. Każdy kogo było na to stać mógł kupić drogocenną ozdobę i się nią cieszyć. Tutaj ponownie widzimy jak silny wpływ na zwyczaje społeczne miała nowa filozofia stawiająca znak równości pomiędzy wszystkimi ludźmi3.
Mistrzowie biżuteryjni musieli nadążyć za popytem a nową biżuterię. Oni również skierowali się ku stylowi klasycznemu. Ponieważ niewiele wiadomo było o starożytnej biżuterii, jubilerzy zainspirowali się architekturą i odkryciami dokonanymi we wcześniej wspomnianych Pompei i Herkulanum.
Inspirację czerpiemy z całego świata
Spójrzmy na chwilę na Francję będącą pod władzą Napoleona Bonaparte. Wiemy, że armia francuska w tamtych czasach dokonała wielu podbojów. Wiemy również, że Francja była ważnym ośrodkiem myśli oświeceniowej. Nie powinno zatem dziwić, że nałożenie się tych dwóch faktów doprowadziło do adaptacji nowych motywów do stylu neoklasycznego. Podboje ziem włoskich przypominały światu o pięknie rzeźby i przywróciły do łask kamee. Sam Napoleon stał się miłośnikiem kamei. Podboje Egiptu przywróciły do sztuki motyw skarabeusza czy sfinksa.
Styl neoklasyczny
Biżuteria neoklasyczna ubierała te części ciała, które zostały odsłonięte przez nowe stroje. Noszono długie kolczyki ponieważ uszy zostały odsłonięte przez wysoko upięte włosy. Nowy styl upięcia włosów podkreślany był diademami. Głębokie dekolty ozdabiano koliami – naszyjnikami blisko szyi lub długimi luźno noszonymi łańcuszkami.
W krótkiej erze neoklasycznej można wyróżnić kilka wiodących styli w biżuterii i stroju:
- Ludwik XVI: styl mocno inspirowany Marią Antoniną, który panował na dworze francuskim. Połączenie stylu barokowego noszonego na balach i podczas oficjalnych okazji oraz stylu neoklasycznego, który był preferowany podczas dnia.
- Adam: twórcą jest Robert Adam, który wprowadził na nowo styl klasyczny do architektury i wnętrz. Biżuteria w stylu Adama jest symetryczna, pięknie zdobiona motywami klasycznymi, które jednak nigdy nie dominują w projekcie.
- Hellenistyczny: na dworach niemieckich dominował styl hellenistyczny niejako w hołdzie oddawanym dawnym cywilizacjom, które zapładniały umysły niemieckich myślicieli.
- Empire: styl, który zapanował na dworze Napoleona. Pełen przepychu mającego podkreślać siłę i władzę Napoleona oraz zmiany, które dokonały się we Francji.
- Regency: styl dworu brytyjskiego za panowania królów Grzegorza III i Grzegorza IV.
- Biedermaier: styl dworów niemieckich charakteryzujący się prostymi liniami i nieprzesadzonymi ozdobieniami.
Nowy warsztat mistrzów
Niestety nowe czasy okazały się mało łaskawe dla biżuterii poprzednich wieków. Wiele egzemplarzy została zniszczonych bezpowrotnie. Złoto przetapiano, kamienie odzyskiwano3. Czasem cięto i modelowano biżuterię na nowo aby dopasować ją do obowiązującego stylu. Często biżuteria, będąca wartościową rzeczą była sprzedawana w celu finansowania wszelkich przewrotów społecznych i politycznych, które nie były rzadkością w tych niespokojnych czasach.
Duża zmiana nastąpiła w jakości pracy rzemieślników. Więcej pracowano z tańszymi kamieniami jak ametysty, korale czy lapis lazuri. Złoto zastępowano tańszymi zamiennikami. Jednak największa zmiana zaszła w sposobie organizowania warsztatu pracy. Częściej pracowano dla dużych przedsiębiorstw niż w małych warsztatach.
Bibliografia:
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Pompeje_(stanowisko_archeologiczne)
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Herkulanum
- https://www.langantiques.com/university/neoclassical-jewelry/
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Oświecenie_(epoka)
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Absolutyzm_oświecony
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Józefinizm
Źródło:
*. Wikipedia, portret królowej autorstwa Joseph Grassi, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=64422861
+. Metropolitan Museum of Art