Biżuteria na przełomie wieków – wieki średnie

Dzisiaj w naszej wędrówce po historii biżuterii na przełomie wieków przyjrzymy się jej perypetiom w czasie średniowiecza. Porównamy co działo się ze złotnictwem po upadku Imperium Rzymskiego. Zobaczymy jak nowo powstające kultury zagarniały style postromańskie. Z poprzedniego artykułu o antycznym Rzymie wiemy, że Imperium Rzymskie wywarło olbrzymi wpływ na wszystkie aspekty życia ludzi zamieszkujących nie tylko ziemie basenu Morza Śródziemnego ale i całej Europy. Co więcej, nawet po upadku Imperium Rzymskiego jego kultura, religia, język, styl życia trwał, wgryzał się w nowo powstające państwa i ewoluował.

Przyjrzymy się zatem tej ewolucji stylu biżuterii w średniowieczu. W którą stronę podążał? Jak się rozwijał? I co nam po tym czasie w historii biżuterii pozostało.

Bizancjum

Era bizantyjska w jubilerstwie rozpoczęła się gdy cesarz Konstanty I postanowił że Bizancjum stanie się stolicą Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Było to w 334 r.. Wtedy też nazwa miasta została zmieniona na Konstantynopol¹.

Fundamenty a rozwój własnego stylu

W biżuterii bizantyjskiej widoczne są bardzo silnie nawiązania do stylu biżuterii rzymskiej. Była na niej oparta niczym na fundamentach. Jednak wkrótce wprowadziła swój własny styl i nowe techniki. Dużą rolę w rozwoju charakterystycznego stylu bizantyjskiego miała religia. Chętnie nawiązywano do duchowości niesionej przez chrześcijaństwo, łączono ją z ornamentami sztuki orientalnej pamiętając jednocześnie o hellenistycznych tradycjach i ustawiając człowieka w centrum sztuki¹.

Ornamenty stały się charakterystycznym zdobieniem. Po części doprowadził do tego ikonoklazm – kult zakazujący czczenia podobizn Chrystusa i świętych. Jednak muszę wspomnieć, że symbole chrześcijaństwa i przedstawienia świętych były oczywiście obecne. Po prostu istniały różne nurty a ikonoklazm był akurat wspierany przez cesarzy.

Techniki i materiały

Wróćmy jednak do naszego głównego tematu :). W produkcji biżuterii używano chętnie technik takich jak filigrany, opus interassile, emaliowanie – w tym emaliowanie komórkowe (cloisonne). Skomplikowane arabeski uzyskiwano dzięki filigranom. Emalie zazwyczaj wykorzystywano do stworzenia wizerunków kwiatów i zwierząt². Chętnie sięgano po kamienie szlachetne i półszlachetne – możemy upatrywać tu wpływów rzymskich. Kamienie były najważniejszym elementem biżuterii. Ich rzeźbieniu i szlifowaniu poświęcano więcej uwagi niż pozostałym elementom. Być może fakt, że kamienie szlachetne, półszlachetne i perły były często sprowadzane do Konstantynopola a złoto było wydobywane w licznych wschodniorzymskich kopalniach miał na to wpływ.

Co jeszcze odziedziczono po Rzymianach?

W Cesarstwie Wschodniorzymskim każdy mógł sobie pozwolić na noszenie biżuterii. Wynikało to tylko i wyłącznie z faktu, że państwo to było bardzo zamożne. Jednocześnie biżuteria świadczyła o statusie osoby ją noszącej. Można by rzec, że im więcej ktoś miał na sobie złota tym ważniejszą osobą był. Aby uporządkować tę sytuację i aby zachować status biżuterii jako dobra luksusowego cesarz Justynian ustanowił prawo mówiące o tym, że szmaragdy, szafiry i perły może nosić tylko cesarz. Natomiast każdy człowiek wolny ma prawo do noszenia złotego pierścienia³.

Niestety do dzisiejszych czasów zachowało się niewiele okazów biżuterii bizantyjskiej. W przeciwieństwie do antycznych kultur, w tym społeczeństwie nie było zwyczaju chowania zmarłych wraz z ich dorobkiem.

Europa

Rozwój i znaczenie jubilerstwa na ziemiach Europy Zachodniej było silnie związane z zachodzącymi tam wydarzeniami. Europa weszła w średniowiecze silnie obarczona wpływami kultury rzymskiej kształtując swoje własne style powoli na przestrzeni mijających lat i wieków. Historię złotnictwa na terenie Europy najwygodniej będzie podzielić na okresy, w których można zaobserwować pewne wspólne elementy.

Wczesne wieki średnie

I tak, poczynając od najwcześniejszych lat, od około 500 do 1000 roku, złotnictwo miało bardzo niewielkie znaczenie. Głównie dlatego, że Europa zmagała się z poważnymi problemami takimi jak wojny i głód co skutkowało brakiem postępu techniki i brakiem zainteresowania zbytkami do jakich zdecydowanie można zaliczyć ozdoby ciała. Lata późniejsze, do 1300 roku, charakteryzował wzrost znaczenia i potęgi Kościoła Katolickiego. Zaczęto również wyprawy na wschód – krucjaty. Krucjaty zazwyczaj ogłaszane były przez papieży a za cel przyjmowały głównie muzułmanów. Nieoczekiwanym skutkiem krucjat stało się nawiązanie kontaktów i otwarcie szlaków pomiędzy Europejczykami a mieszkańcami Bliskiego Wschodu. Powoli po 1300 roku dało się zauważyć w Europie rozwój nauki, techniki, sztuki i kultury⁴.

W trudnych wczesnych czasach średniowiecza było niewiele osób zainteresowanych biżuterią czy po prostu sztuką. Z jednej strony większość ludzi musiała walczyć o przetrwanie. Z drugiej natomiast, pod wpływem wiary chrześcijańskiej przestano chować zmarłych wraz z ich dorobkiem. Razem złożyło się to na to, że teraz mamy bardzo mało zachowanych okazów biżuterii z tamtego okresu. Jeśli coś przetrwało to głównie w zbiorach Kościoła Katolickiego lub w skarbcach rodzin królewskich. Kościół na przykład gromadził dobra przedstawiające symbole związane z wiarą. Rzadkie okazy biżuterii „ludu” nawiązują raczej do wierzeń pogańskich i wiary w moc kamieni i symboli, którym nadawano znaczenie ochronne⁴.

Pełne średniowiecze

Czasy pełnego średniowiecza to czasy lepszych warunków do życia i większego spokoju⁵. Złotnicy powoli uwalniali się spod władzy Kościoła, zakładając warsztaty świeckie a w późniejszych czasach zrzeszając się w gildie². Jak już wspomniałam krucjaty pozwoliły na ustanowienie szlaków handlowych pomiędzy wschodem i zachodem co z kolei wystawiło Europejczyków na nowe style, kulturę i idee⁶. Biżuteria zaczęła pojawiać się pośród chłopów, którzy nie będąc wolnymi ludźmi, byli zależni od swych panów feudalnych. Nie zbyt bardzo podobało się to osobom duchownym i z wyższych klas. Jak sobie z tym poradzono? Najprościej! Wprowadzono prawa ograniczające zbytki. Jedną z dozwolonych ozdób były pierścienie, ale tylko z jednej z czterech kategorii: lecznicze, kościelne, obrączki, z „gadżetem” (np. z kompasem)⁶.

Innym elementem biżuteryjnym spotykanym w miarę często, były brosze. Co nam to przypomina? A tak Rzym i jego cenzurę. Podobnie jak w antycznym Rzymie, tak i w średniowiecznej Europie najbardziej doceniano rzeczy użytkowe. Bo chyba nie mogło być zbytkiem coś co było niezbędne. A że przy okazji piękne? To chyba tym lepiej.

Bibliografia:

1. https://culturetaste.com/blog/34_byzantine-post-byzantine-jewelry-a-short-history.html
2. https://www.britannica.com/art/jewelry/Middle-Ages#ref14086
3. https://gallerybyzantium.com/byzantine-baubles-the-history-of-jewelry/
4. http://www.historyofjewelry.net/jewelry-history/middle-age-jewelry/
5. https://pl.wikipedia.org/wiki/Średniowiecze#Pełne_średniowiecze
6. https://www.gemsociety.org/article/myth-magic-and-the-sorcerers-stone/

Źródło obrazów:
+. Metropolitan Art Museum